آیه 14 سوره طارق

وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ «14»

وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ‌: و نيست قرآن، بازى و باطل و سخريه و افسانه. پس حقّ وى آن است كه در صدور معظّم و در قلوب معزّز، و خواننده و شنونده آن بايد تأمل كند تا بداند كه اين كلام جليل الشّأن منزّه باشد از هزل.

در كتاب كافى و عياشى به اسناد خود از حضرت صادق عليه السّلام [روايت شده‌] در ذيل حديثى از حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمايد: اذا

«1» مجمع البيان (چ 1403 هج) ج 5 ص 472.

جلد 14 - صفحه 151

التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن، فإنّه شافع مشفّع، و ما حل مصدّق، و من جعله أمامه قاده إلى الجنّة، و من جعله خلفه ساقه إلى النّار، و هو الدّليل يدلّ على خير سبيل، و هو كتاب فيه تفصيل و بيان و تحصيل، و هو الفصل ليس بالهزل، و له ظهر و بطن، فظاهره حكم، و باطنه علم، ظاهره انيق، و باطنه عميق ... فرمود هر گاه پوشيده شد بر شما فتنه‌ها مانند قطعه شب تاريك، بر شما باد تمسّك به قرآن، به درستى كه قرآن شفاعت كننده است كه شفاعتش مقبول و مجادلى است كه تصديق كرده شود. هر كه قرآن را پيشواى خود قرار دهد در متابعت، مى‌كشاند او را به بهشت. و هر كه پشت سر اندازد قرآن را به مخالفت و بى‌اعتنائى، مى‌راند او را به آتش جهنم. و قرآن دلالت كننده است به راه آنچه دين و دنيا و آخرت بندگان است. و قرآن كتابى است كه در آن است تفصيل هر چيزى و بيان هر حكمتى و حصول هر مطلبى. و قرآن جدا كننده حق باشد از باطل، هزل و شوخى و افسانه نيست. براى او ظاهرى و باطنى است، ظاهرش حكم و باطنش علم. ظاهرش انيق و باطنش عميق است ... «1»

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ «1» وَ ما أَدْراكَ مَا الطَّارِقُ «2» النَّجْمُ الثَّاقِبُ «3» إِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَيْها حافِظٌ «4»

فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ «5» خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ «6» يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ «7» إِنَّهُ عَلى‌ رَجْعِهِ لَقادِرٌ «8» يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ «9»

فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ «10» وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ «11» وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ «12» إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ «13» وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ «14»

إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً «15» وَ أَكِيدُ كَيْداً «16» فَمَهِّلِ الْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً «17»

ترجمه‌

سوگند بآسمان‌

و آينده در شب و چه ميدانى تو چيست آينده در شب‌

آن ستاره درخشان است‌

نيست هيچ كسى مگر آنكه بر او نگهبانى است‌

پس بايد ببيند انسان از چه آفريده شد

آفريده شده از آب جهنده‌اى‌

كه بيرون ميآيد از پشت و استخوانهاى سينه‌

همانا آن آفريننده بر بر گرداندن او هر آينه توانا است‌

در روز كه آزموده شود اسرار نهانى‌

پس نيست مر او را هيچ نيرو و ياورى‌

سوگند بآسمان كه صاحب باز گشتن است‌

و بزمين كه صاحب شكافتن است‌

همانا آن هر آينه گفتارى است جدا كننده حق از باطل‌

و نيست آن بازيچه و شوخى‌

همانا آنان مكر مينمايند مكر نمودنى‌

و جزاى مكر ميدهم من جزا دادنى‌

پس مهلت ده كافران را و واگذار آنها را واگذاردن كمى.

تفسير

خداوند متعال قسم ياد فرموده بآسمان و آينده در شب و آشكار شونده در آن و ميفرمايد چه ميدانى تو اى پيغمبر مكرّم كه مراد از آينده در شب چيست چون طارق بر هر آينده در شب اطلاق ميشود و بيان فرموده كه مراد از آن ستاره درخشانى است كه نور آن از هفت آسمان گذشته بزمين ميرسد و قمّى ره نقل فرموده كه طارق ستاره درخشان زحل است كه در اعلى منازل آسمان جاى دارد و

جلد 5 صفحه 373

آن ستاره عذاب و قيامت است و در خصال از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه در جواب مردى از يمن كه قائل بنحوست زحل بود فرمود نه چنين است آن ستاره امير المؤمنين عليه السّلام و ستاره اوصياء است و آن ستاره درخشانى است كه خداوند در قرآن آنرا وصف فرموده و ثاقب خوانده براى آنكه مطلع آن آسمان هفتم است و آن بنور خود آسمانها را شكافته تا در آسمان دنيا نور بخش شده و جواب قسم آنست كه فرموده نيست هيچ نفسى و شخصى مگر آنكه بر او حافظ و نگهبانى است از ملائكه كه حفظ ميكند او را از خطرات و آفات و لما بتخفيف نيز قرائت شده و بنابر اين كلمه ان مخفّفه از مثقّله است و لام فاصله و ما زائده است و بقرائت مشهوره ان نافيه و لمّا بمعناى الّا است چنانچه بيان شد پس بايد انسان فكر كند و ببيند كه از چه خلق شده از آب جهنده پستى كه بيرون ميآيد از ميان پشت مرد و استخوانهاى سينه زن و بداند خداوندى كه او را از آن حال باين حال رسانده و حفاظت و نگهدارى از او ميكند قادر است كه دو مرتبه او را زنده نمايد و بمقامات بالاترى برساند و براى اين او را خلق فرموده و حفظ ميفرمايد نه براى آنكه چند روز زندگانى مشوب بآلام و اسقام نموده و نيست و نابود گردد پس بايد خود را قابل نمايد از براى نيل بآن مقام بدستوريكه خداوند بتوسط انبياء عظام و اوصياء كرام خود باو داده است و آن روز كه بنده در آن بكمال لايق خود ميرسد روزى است كه سرائر و ضمائر و اعمال خوب و بد او آشكار و از يكديگر ممتاز ميگردد باختبار چنانچه در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه پرسيدند آن سرائرى كه خداوند اختبار ميفرمايد بندگان را بآن در قيامت چيست فرمود سرائر شما اعمالتان است از نماز و روزه و زكوة و وضو و غسل و هر واجبى چون اعمال تمامى اسرار خفيّه است پس اگر بخواهد مرد با آنكه نماز نخوانده باشد ميگويد خوانده‌ام و اگر وضو نگرفته باشد ميگويد گرفته‌ام و ظاهرا سرائر اعمّ از عقائد و اخلاق و اعمال باشد و در روايت بيان افراد خفيّه شده تا تصوّر نشود كه مخصوص بعقائد و اخلاق است كه در باطن وجود دارد و احيانا بآثار كشف ميشود پس نيست براى انسان در آن روز نيرو و ياورى و قمّى ره نقل نموده كه نيست براى او قوّتى كه تقويت پيدا كند بآن بر

جلد 5 صفحه 374

خالق خود و نه ياورى كه يارى كند او را و مانع شود از اراده خدا اگر بخواهد عذاب كند او را و نيز خداوند قسم ياد فرموده بآسمان كه داراى گردش و رجوع در هر دور است بمبدء حركت خود چنانچه گفته‌اند كواكب سبع سيّاره متحرّكند بحركت افلاكشان و قمّى ره نقل فرموده كه مراد آسمان داراى باران است و گفته شده باران را رجع خوانده‌اند براى آنكه خداوند رجوع ميدهد آنرا در وقتى بعد از وقتى و نيز قسم ياد فرموده بزمين كه واجد شكافتن و بيرون آوردن روئيدنيها و چشمه‌ها است و جواب قسم آنست كه قرآن كلام فارق بين حق و باطل است به بيان هر يك از آن دو چنانچه در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده و جدّى است بازيچه و شوخى نيست كفار مكّه و قريش مكر و حيله مينمايند با تمام قواء براى خاموش نمودن نور آن و باطل نمودن سعى تو منهم در مقابل آنها كارى ميكنم كه مكر و حيله آنها باطل شود و شبيه باشد بكار آنها چون آنها را مهلت ميدهم و در ناز و نعمت ميپرورانم تا هر چه از دستشان بر آيد بكنند و استحقاقشان كامل گردد پس ناگهان آنها را ميگيرم و بانتقام كامل ميرسانم اى پيغمبر محترم تو هم بآنها مهلت بده و با آنها مدارا كن و در صدد انتقام كشيدن از آنها مباش و تعجيل در امر منما مهلت ده آنانرا مهلت كمى و قمّى ره نقل فرموده كه واگذار آنها را كمى و گفته شده خداوند خواسته كلام مؤكّد باشد و لفظ تكرار نشود لذا مهّلهم را به امهلهم تأكيد فرموده كه آن از باب تفعيل و اين از باب افعال است و اينكه مهلت موصوف بكمى شده براى آنست كه چيزيكه محقّق الوقوع است كه عذاب آخرت باشد نزديك است و فاصله‌اش كم است و بنظر حقير براى مزيد تهديد وعده عذاب و انتقام نزديك بآنها داده يا در دم مرگ و بعد از آن بعذابهاى گوناگون برزخى يا در زمان حيات بقتل و ذلّت و اسارت در فتوحات اسلامى و ظاهرا قلّت مستفاد از رويدا باعتبار آنست كه مصغّر ارواد بمعناى امهال است گويند أرودا روادا يعنى أمهل امهالا و وعده عذاب مستفاد از امر بمهلت دادن در زمان كم است يعنى من بزودى انتقام از آنها خواهم كشيد در ثواب الاعمال و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه قرائتش در نمازهاى واجب خود سوره و السّماء و الطّارق باشد از براى او است در نزد خداوند روز قيامت جاه و منزلت و باشد از رفقاء انبياء و اصحاب ايشان در بهشت‌

جلد 5 صفحه 375

وَ ما هُوَ بِالهَزل‌ِ «14»

و نيست‌ ‌او‌ ياوه‌ گويي‌. نظر ‌به‌ اينكه‌ كفار مثل‌ يهود و نصاري‌ و مشركين‌ نسبتهاي‌ زشتي‌ بقرآن‌ دادند گاهي‌ گفتند: افتراء ‌است‌ ‌که‌ العياذ پيغمبر بخدا افترا زده‌. گاهي‌ گفتند: ‌از‌ ديگران‌ فرا گرفته‌ گاهي‌ گفتند: زخرف‌ ‌است‌ خداوند ‌با‌ قسم‌ و تأكيد زياد ميفرمايد ‌که‌: قول‌ فصل‌ ‌است‌ و هزل‌ نيست‌، ‌با‌ اينكه‌ قرآن‌ بنفسه‌ و بتنهايي‌ اثبات‌ ميكند ‌که‌ ‌از‌ جانب‌ حق‌ ‌است‌ زيرا فرياد ميزند ‌که‌ ‌اگر‌ تمام‌ جن‌ و انس‌ جمع‌ شوند نميتوانند مثل‌ ‌من‌ بياورند بلكه‌ مثل‌ ده‌ سوره‌ بلكه‌ مثل‌ يك‌ سوره‌ ‌که‌ مكرر تذكر داده‌ايم‌ بلكه‌ ‌در‌ مجلد اول‌ ‌اينکه‌ تفسير ‌در‌ باب‌ مقدمات‌ جهات‌ معجز بودن‌ قرآن‌ ‌را‌ بيان‌ كرده‌ايم‌ ‌که‌ مجرد فصاحت‌ و بلاغت‌ نيست‌ بلكه‌: «يهدي‌ للتي‌ هي‌ أقوم‌» بلكه‌ ثقل‌ اكبر ‌است‌، بلكه‌ هزارها ‌از‌ توسلات‌ بقرآن‌ چه‌ آثار غريبه‌ مشاهده‌ ‌شده‌ ‌حتي‌ ‌از‌ استخاره‌ باو ‌که‌ يك‌ كتاب‌ كافي‌ نيست‌ ‌براي‌ شماره ‌آنها‌.

]

(آیه 14)- سخنی است جدی «و هرگز شوخی نیست»! (و ما هو بالهزل).

در حقیقت این دو سوگند اشاره‌ای است به احیای زمینهای مرده به وسیله باران که قرآن بارها آن را به عنوان دلیلی بر مسأله رستاخیز ذکر کرده است، مانند آیه 11 سوره ق که می‌فرماید: «ما به وسیله باران سرزمین مرده‌ای را زنده کردیم، خروج

ج5، ص467

و قیام شما در قیامت نیز همین گونه است»!